ربا1: بررسی حرمت ربا و آثار آن
بررسی آیات 275و 276 سوره بقره می تواند ابعاد ربا و آثار آن و علت تحریم آن را برای ما نشان دهد پس لازم است با بررسی ابعاد قرآنی این مقوله و آسیب های فردی و اجتماعی آن، اهمیت موضوع را بیشتر مشخص نماییم
«الَّذینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاَّ کَما یَقُومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ» (سوره بقره، آیه275)
ترجمه:کسانی که ربا می خورند، (درقیامت) بر نمی خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماس شیطان، دیوانه شده(نمی تواند تعادل خود را حفظ کند)، این به خاطر آن است که گفتند: خرید و فروش مانند ربا است(و تفاوتی میان آن دو نیست). در حالی که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام!. و اگر کسی اندرز الهی به او رسد، و از ربای خواری خودداری کند، سودهایی که در سابق(قبل از نزول این آیه) به دست آورده، مال اوست، (و این حکم، گذشته را شامل نمی شود) و کار او به خدا واگذار می شود، اما کسانی که باز گردند(بار دیگر تکرار کنند)، اهل آتش اند و در آن جاودانه اند.
ربا حرام است و قطعاً از گناهان کبیره می باشد با توجه به سیاق آیات مشاهده می کنیم قبل از این آیه، آیات انفاق بود، کمک به فقرا، و پس از آن آیات ربا آمده است، ربا و انفاق در کنار هم و در پی هم آمده اند، علت بیان این گونه آیات آن است که قرآن راه خیر و شر را یکجا نشان می دهد، همچنین مانند زمانی که آیات بهشت را می‌فرماید و در کنارش آیات جهنم می‌آید، یعنی بهشت و جهنم باید با هم بیان شود. این شیوه تربیتی و تبلیغی قرآن است که هم از تلخی ها و شرور سخن می گوید و هم از شادی ها و خیر ها.
ربا در سایر فرق و ادیان
گناهی که برای ربا در قرآن آمده است، و برابری آن با جنگ با خدا برای هیچ گناه دیگری بیان نشده است. ربا موضوعی است که بین شیعه و سنی و سایر فرق اسلامی امری است که همگان به حرمت آن اتفاق نظر دارند. البته تنها مختص به مسلمانان هم فقط نیست. در دین حضرت موسی و عیسی علیهما السلام، هم ربا حرام بوده است.
قرآن می‌فرماید:(وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا)نساء(161) یهودی‌ها ربا می‌گرفتند،(وَ قَدْ)یعنی به تحقیق(نُهُوا عَنْهُ) یعنی با اینکه نهی کرده بودیم که یهودی‌ها ربا نگیرند، ربا می‌گرفتند.
.
آثار ربا
اثرات ربا در روایات و قرآن
امام باقرعلیه السلام فرمود:خبیث ترین و بدترین درآمدها رباخواری است.
امیرالمومنین علی علیه السلام فرمود:رباخوار باید توبه کند همانطور که بت پرست توبه می‌کند. یعنی سیمای رباخوار مثل سیمای مشرک است، اگر بت پرست توبه می‌کند رباخوار هم باید توبه کند.
قرآن می‌فرماید: خداوند ثروت بدست آمده از ربا را نابود می‌کند.(یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا)بقره(276)
یَمْحَقُ:یعنی ربا رشد ندارد و نابود می شود،
امام صادق علیه السلام فرمود: مال حرام نمو نمی‌کند و اگر نمو کند برکت ندارد
اثرات اجتماعی و اقتصادی ربا
ربا باعث ورشکستگی بخشی از جامعه و ثروتمند شدن و فربه شدن بخش دیگری از جامعه می شود، ربا جامعه را دو قطبی می‌کند، قطب مستکبر و قطب مستضعف. ربا جامعه را پولدار و فقیر می‌کند و این موضوعی است که با از بین رفتن تعادل جامعه آن را متلاشی می کند.
قرآن می‌فرماید: رباخوار در قیامت هم وقتی محشور است،هی می‌افتد به زمین و پا می‌شود، چون جامعه را از تعادل انداخته است ,خداوند او را در قیامت از تعادل می‌اندازد. ربا که زیاد شد دیگر مردم به همدیگر قرض الحسنه نمی‌دهند کسی که پول دارد و به فکر کارهای انسان دوستانه و اعمالی که به آبادانی جامعه منجر می شود نمی پردازد، و افراد با داشتن ثروت و رباخواری می توانند ثروت خود را بدون زحمت چندین برابر کنند.
در اسلام فردی که دارای مال و مکنت است نمی تواند از مال و ثروتش هر طور که تمایل دارد استفاده کند اگر مالش را مصرف می کند حق ندارد اسراف کند و بیش از شأن و جایگاه اجتماعی خود مصرف نماید و یا اینکه حق انباشت و کنز اموال را ندارد و همچنین حق رباخواری و استفاده از ثروت به جهت بهرمندی از بهره‌های ربوی را ندارد بلکه به جای آن افرادی که دارای ثروت هستند بایستی به مصرف به اندازه و قرض الحسنه و بکارگیری اموال خود در طریق فعالیت سالم اقتصادی و اجتماعی از جمله مضاربه، شرکت و ... اقدام نمایند و از انباشت ثروت و رکود(راکد ماندن)مال ببپرهیزند.
اما در خصوص ربا و آثار آن بر فرد و جامعه از منظر قرآن بایستی به این مقوله پرداخت که در ربا چه چیزی هست؟ و چه چیزی نیست؟
در ربا:
• کینه و انتقام از شخص ربا گیرنده در افرادی که به واسطه او حاصل دسترنج شان تباه می شود ایجاد می شود.
• فقر: تشدید فقر در جامعه و ایجاد یأس و ناامیدی اجتماعی.
• بی تفاوتی و سنگدلی، شخص ربا دهنده به اوضاع اجتماعی و مشکلات آحاد جامعه بی تفاوت است و تمامی تلاشش افزودن ثروت اش می باشد.
• حرص و طمع: رباخوار حرص می‌زند و طمع دارد. و باعث تکاثر ثروت برای رباخوار می شود.
• محرومیت از الطاف الهی: چون ربا دهنده به اموری که خداوند دستور داده عمل نکرده، ماننده قرض وانفاق و اعمال سالم اقتصادی نپرداخته، و درصدد بوده از طریق نامشروع مانند ربا به ازدیاد سرمایه خود بپردازد خداوند هم وعده داده که اموال و عمر ربا دهنده را تباه می کند.
ویژگی های جامعه ربوی و شخص ربا گیرنده
جامعه ای که مبتنی بر ربا و معاملات ربوی است دارای اقتصاد نامتعادل است، دچار بحران های متعدد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. همان گونه که امروزه در جوامع غربی شاهد بحران‌های اقتصادی و اجتماعی هستیم که بی شک پایه ریزی معاملات مالی و تجاری بر ربا یکی از عوامل آن می‌باشد.
فرد ربا گیرنده اصل را ربا می دانند و بیع را مانند ربا می‌شمارد لکن خدا حلال و حرام را تعیین می‌کند. این شخص ربا را که امری باطل و خارج از روابط سالم معاملاتی است به جای بیع که امری معمول و متداول است می پندارد، این فرد از منظر قرآن دارای تعادل در اندیشه و فکر نیست اگر چه در ظاهر دارای آن باشد.
نتیجه آن که:
ربا در لغت به معنی رشد تدریجی است، خداوند این رشد تدریجی را از بین می برد(یمحق: کاهش تدریجی). رباخوار در ظاهر شاید منفعت مادی کسب کند اما در حقیقت تمامی ارزش های انسانی را زیر پا می گذارد علاوه بر اینکه بسیار گناهکار و ناسپاس است «کفّار أثیم» (سوره بقره،آیه 276) و در نزد خداوند منفور است، در نزد مردم جامعه نیز منفور و بی ارزش است چرا که از فقر و بیچارگی مردم سوء استفاده کرده و باعث کینه و فقر مردم می شود.
ربا اگر به عنوان یک رفتار اجتماعی در جامعه ای گسترش پیدا کند، باعث ایجاد جامعه دو قطبی(فقیر و ثروتمند) یعنی با گسترش ربا عدالت از بین می رود و باعث نوعی رفتار انتقام و کینه میان اقشار ضعیف و فقیر جامعه نسبت به افراد ثروتمد ایجاد شود که در نتیجه این رفتار امنیت از بین می رود، فقراء دچار یأس و ناامیدی می شوند و در نتیجه دور باطل فقر در جامعه تشدید می شود، پس با ایجاد این رفتار در جامعه و ایجاد نهادهای به ظاهر رسمی برای ترویج و تشدید ان ، شاهد عدم تعادل در اقتصاد و بروز بحران‌های اجتماعی و هرج و مرج در جامعه خواهیم بود.
*کارشناسی ارشد معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق علیه السلام
پینوشت:
1- بخشی از مطالب فوق از تفسیر نور و سخنان حجة الاسلام قرائتی برگرفته شده است.
