چگونگی سود و زیان در عقد مضاربه
نحوه کسب سود (منشأ سود) و جبران زیان :
کسب سود باید به واسطه تجارت باشد پس اگر مالى را به کشاورز بدهد تا آن را در زراعت مصرف کند و حاصلش بین آن دو مشترک باشد یا مالى را به صنعت‌کار بدهد تا در حرفهاش مصرف کند و فایده بین آن دو مشترک باشد صحیح نیست و مضاربه نمىباشد.
خسارتى که بر مال مضاربه واقع مىشود مادامى که مضاربه باقى است با سود آن جبران مىشود؛ چه خسارت، سابق بر سود باشد یا بعد از آن.همچنین تلف آن هم با سود جبران مىگردد چه بعد از گردش مال در تجارت باشد یا قبل از آن و یا قبل از شروع در تجارت و چه قسمتى از آن یا همه آن تلف شود؛ البته اگر قبل از شروع در تجارت، همه آن تلف شود مضاربه باطل مىشود مگر اینکه تلف آن با ضمان باشد و امکان وصول داشته باشد.
زمان استقرار سود :
ملکیّت عامل نسبت به سود به محض وقوع آن، متزلزل است و استقرار آن بصورت قطعی، بعد از نقد کردن و فسخ مضاربه و تقسیم آن حاصل مىشود ولی با این وجود، استقرار آن بدون جمع شدن هر سه مورد (فسخ، نقد و تقسیم) بدین صورت محقق می‌شود : با فسخ و تقسیم بدون نقد کردن؛ فسخ و نقد کردن بدون تقسیم؛ فسخ تنها؛ یا با تمام شدن مدّت مضاربه (در صورت تعیین شدن پایان مضاربه در عقد).
تعیین ملکیّت سود و زیان :
تمام زیان تجارت بر عهده مالک است ولی اگر مالک بر عامل شرط کند که با او در خسارت شریک باشد فقط در حالت‌های زیر صحیح است : بر فرض وقوع خسارت، عامل آن را از دارایی خودش متحمّل شود (مثلاً اگر ضرر تجارت 200 هزار تومان شود و شرط شده است عامل، نصف زیان را بپردازد او باید 100 هزار تومان از دارایی‌های خودش بردارد و به سرمایه مالک اضافه کند)؛ شرط در ضمن عقد لازم یا جایزی واقع شود ولی در حالت شرط ضمن عقد جایز، عامل حق دارد آن را فسخ نماید و موضوع آن را از بین ببرد ولی مادامى که آن عقد جایز باقى باشد عمل بدان شرط لازم است؛ و یا خسارت، بصورت شرط نتیجه به عهده عامل منتقل شود.
مصادیق افراط و تفریط عامل :
گاهی عامل بخاطر تفریط (کوتاهی در انجام وظایفش) و یا افراط (زیاده‌روی در انجام وظایف و اختیارتش) موجب ضرر به اصل مال و یا سود تجارت با آن می‌شود.در این صورت، او ضامن است و باید به جبران آن بپردازد.برخی از مصادیق افراط و تفریط عبارتند از :
أ. مال را معطّل نگاه دارد (با مال تجارت نکند) بصورتى که سهلانگار و مسامحهگر شمرده شود پس هرگاه تلف شود ضامن مىباشد ولی مالک باید فقط اصل سرمایه را مطالبه کند و حق طلب سود ندارد.(سود احتمالی و به اندازه‌ای که اگر با آن تجارت مىکرد حاصل مىشد).
ب. بدون اجازه مالک، کالا را بجای دیگر منتقل نماید و موجب تلف مال یا خسارت آن شود.
ت. با شرایط تجارت که ضمن عقد نوشته شده است مخالفت کند پس ضامن مال و خسارت مىباشد و در صورت سودآور بودن تجارت، با مالک بر اساس قراردادى که در عقد مضاربه بستهاند در سود شریک می‌شود.
ث. مال خودش یا دیگرى را با سرمایه مالک مخلوط کند پس ضامن مال و خسارت مىباشد ولی اگر با مجموع آن تجارت کند و سودى حاصل شود بین دو مال به نسبت تقسیم مىشود.
ج. علی‌رغم متعارف نبودن و یا عدم انصراف عقد درباره تجارت نسیه‌ای کالای مشخصّی، بصورت نسیه مضاربه نماید ولی اگر آن را وصول کرد و سودى حاصل شد سود تقسیم می‌شود.اگر با اذن مالک، نسیه بخرد دین آن در ذمّه مالک است پس طلبکار خصوصاً در حالت عدم اطلاع از قضیه حق دارد به مالک یا عامل رجوع نماید و اگر به عامل مراجعه کند او به مالک رجوع مىنماید ولی اگر براى طلبکار آشکار نشود که خرید براى دیگرى بوده است می‌تواند بطور قطعی به عامل رجوع کند هر چند حق رجوع به مالک را نیز دارد.
ح. بدون اذن مالک، مال را به مسافرت و یا مسافرت غیرتوافق شده ببرد پس ضامن تلف و خسارت مىباشد ولی اگر سودى حاصل شود بین آنها تقسیم می‌شود.
